Cập nhật lúc11:21 27/06/2013
Khối
tài liệu hiện vật của Bộ môn Ký sinh trùng, trường Đại học Y Hà Nội mà
Trung tâm Di sản các nhà khoa học Việt Nam đã sưu tầm vừa qua là những
tài liệu có giá trị khoa học, trong đó phải kể đến bộ sưu tập các bức vẽ
về loài muỗi – công cụ phục vụ công tác giảng dạy của Bộ môn trong suốt
nhiều thập kỷ qua.
Dành hết tâm huyết cho sự phát triển của ngành Ký sinh trùng,
Giáo sư Đặng Văn Ngữ rất chú ý xây dựng đội ngũ cán bộ cho Bộ môn Ký
sinh trùng, trường Đại học Y Hà Nội kể cả cán bộ giảng dạy lý thuyết và
hướng dẫn thực hành. Giai đoạn sau hòa bình lập lại, các thế hệ học trò
(nay đã là những nhà Y học có uy tín), như GS Đỗ Dương Thái, GS
Vũ Thị Phan, PGS.TS Phạm Hoàng Thế, PGS Nguyễn Thị Minh Tâm, PGS.TS
Phạm Văn Thân, PGS.TS Phạm Trí Tuệ, PGS.TS Hoàng Tân Dân… đều là những
cán bộ được GS Ngữ trực tiếp lựa chọn, đào tạo.
Bộ môn Ký sinh trùng được chia thành nhiều phân môn, (giun sán; nấm;
các loại đơn bào; sốt rét; côn trùng – tiết túc), trong đó phân môn côn
trùng – tiết túc được đánh giá là khó nhất, bởi nó yêu cầu sự
quan sát tỉ mỉ, chi tiết và thể hiện độ chính xác cao. Để gắn kết giữa
lý thuyết với thực hành, GS Đặng Văn Ngữ rất quan tâm tới việc lựa chọn
các kỹ thuật viên có chuyên môn, giàu kinh nghiệm. Các kỹ thuật viên
được lựa chọn các cán bộ từ thời Pháp (như kỹ thuật viên Nguyễn Quang
Nhất, Nguyễn Văn Kim…) và cán bộ từ trường Đại học Y khoa kháng chiến
trở về, trong đó có kỹ thuật viên Vi Kim Ngọc. Bà Ngọc được GS Đặng Văn
Ngữ giao đảm nhiệm hoàn toàn mảng kỹ thuật của nhóm côn trùng – tiết
túc.
Nhắc đến kỹ thuật viên Vi Kim Ngọc, người ta nghĩ ngay đến một tiểu thư
"lá ngọc cành vàng" từng theo gia đình đi kháng chiến trên Chiến khu
Việt Bắc. Ngoài công việc hướng dẫn thực hành tại Bộ môn Ký sinh trùng,
bà còn là người phụ nữ khéo léo tài hoa. Nhiều bức vẽ về ký sinh trùng,
trong đó tiêu biểu nhất là các bức vẽ về muỗi thể hiện rõ điều đó. Trong
quá trình công tác, việc vẽ các loại muỗi làm công cụ minh họa cho bài
giảng là một trong những công việc chính của bà Ngọc. Bởi lẽ, trước hết
bà là người có khả năng vẽ và vẽ đẹp, lại am hiểu kiến thức, những yêu
cầu về chuyên môn, nên các bức vẽ của bà vừa đảm bảo chính xác về mặt
chuyên môn, vừa mang tính nghệ thuật hội họa. Một số hình vẽ đã được sử
dụng trong Sách giáo khoa.
Muỗi Culese số 109 (muỗi đực) bắt ở Hữu Lũng, Lạng Sơn
được Kỹ thuật viên Vi Kim Ngọc vẽ tháng 7-1963
Để hoàn thành nhiệm vụ phụ trách mảng kỹ thuật nhóm côn trùng – tiết
túc, bà Ngọc phải có kế hoạch bắt muỗi để tiến hành làm các tiêu bản và
vẽ phóng to các loại côn trùng. Hoàn thiện một bức vẽ về muỗi, bà Ngọc
phải qua rất nhiều công đoạn, từ khâu chuẩn bị như xây dựng kế hoạch
nghiên cứu, xác định đối tượng, tìm hiểu về đặc điểm, hình dáng, cũng
như đời sống sinh hoạt của loại muỗi cần bắt. Tiếp đến là việc bắt muỗi
tại các địa phương khác nhau. Bộ môn phải tổ chức thành kíp bắt muỗi, có
thể bà đi cùng sinh viên, cũng có thể đi cùng cán bộ kỹ thuật khác. Mỗi
kíp sẽ có một người ở vị trí làm mồi cho muỗi đốt, còn một người làm
nhiệm vụ bắt muỗi. Người làm mồi phải chịu thiệt thòi để muỗi đốt sâu,
rất ngứa nhưng không dám cử động vì sợ muỗi bay mất. Thậm chí, có những
loại côn trùng sống trong chuồng trâu, chuồng bò, chuồng lợn… bà cũng
phải tự đi bắt.
Việc định loại muỗi phải được tiến hành trong vòng 24h. Để đảm bảo vẽ
chính xác, bà Ngọc phải sử dụng kính hiển vi trong quá trình vẽ, giấy
vẽ được bà chia ô bằng bút chì. Các loại bút vẽ, bút chì phải là loại có
ngòi nhỏ, thanh. Màu sắc cũng được bà chú ý lựa chọn để vừa chính xác
về mặt khoa học vừa đảm bảo đẹp về mặt hình thức.
Thông thường, để hoàn thiện một bức vẽ, bà Ngọc tập trung mất khoảng
1-2 tuần. Quan sát kỹ các bức vẽ sẽ thấy sự cẩn thận, tỉ mỉ của từng nét
bút, với sự thể hiện rất sống động giống như chụp lại. Có lẽ, công đoạn
mất nhiều thời gian nhất là việc tô màu cho từng chi tiết nhỏ trên mỗi
bức vẽ. Mỗi loại muỗi như muỗi Aedes, Culese, Mansonia, Anophen… được bà
Ngọc hoàn thiện, bộ sưu tập giống như một cuốn từ điển hình ảnh. Mỗi
khi muỗi được bắt về, có thể soi muỗi trên kính hiển vi và so sánh với các bức vẽ để định loại muỗi. PGS.TS Phạm Văn Thân nhớ lại: Ngày
xưa bác Ngọc vẽ Muỗi cầu kỳ lắm chứ không đơn giản như bây giờ. Do
phải hoàn thiện bức vẽ trong thời gian dài, cuộn lại nhiều lần nên khâu
chuẩn bị phải cẩn thận. Đặc biêt là các bức vẽ trên khổ A0, bác Ngọc
thường dán giấy lên tấm vải màn đã được quét hồ, làm như vậy bức vẽ sẽ
không bị nhàu nát, sử dụng được lâu hơn. Có những bức vẽ được di chuyển
nhiều trong các chuyến công tác, thậm chí sử dụng giảng dạy trong những
lần đi sơ tán nhưng vẫn không bị rách1.
Thời
kỳ đó, giáo viên thường sử dụng các bức vẽ của bà chia theo nhóm cho
các sinh viên lần lượt quan sát và thảo luận. Hoặc các bức vẽ được phóng
to để treo lên bảng minh họa cho bài giảng. Hầu như các buổi thực hành
về muỗi đều phải sử dụng đến những bức vẽ này. PGS.TS Phạm Văn Thân đã
từng được bà Vi Kim Ngọc hướng dẫn cách vẽ tranh, cách chia tỉ lệ trên
giấy vẽ, cách phối màu sao cho chính xác. Ông Thân cho biết: Các
bức vẽ của bác Ngọc tỉ mẩn đến mức chúng tôi sốt ruột không thể làm
được. Chúng tôi chỉ vẽ mô tả chung về con muỗi chứ không vẽ tỉ mẩn chi
tiết như bác Ngọc được2.
Để vẽ được ra những hình ảnh đầy sinh động đó, không phải người nào
cũng làm được. Nó đòi hỏi người vẽ cần am hiểu chuyên môn, có đôi tay
họa sĩ và sự kiên trì. Các bức vẽ phải đảm bảo độ chính xác đến từng đốm
đen trên lưng muỗi, độ dài của chân, màu sắc từng bộ phận... Theo
PGS.TS Phạm Văn Thân thì các bản vẽ của bà Ngọc không chỉ là những bức
vẽ đơn thuần mà còn ẩn chứa tâm hồn của một nhà chuyên môn đầy tâm
huyết. Đó cũng lý do để những bức vẽ luôn được trân trọng và lưu giữ
suốt thời gian qua. Đây còn là những tài liệu chuyên môn, được ông và
cán bộ Bộ môn sử dụng liên tục trong suốt quá trình công tác.
Kỹ thuật viên Vi Kim Ngọc (tóc ngắn) bên kính hiển vi, năm 1967
Mỗi bức vẽ hoàn chỉnh Kỹ thuật viên Vi Kim Ngọc đều ghi phụ đề chi
tiết: tên loại muỗi, giới tính, địa điểm và thời gian bắt muỗi, thời
gian vẽ muỗi. Theo PGS.TS Phạm Văn Thân, việc dùng các bức vẽ minh họa
sẽ khiến bài học sinh động, giúp sinh viên trực quan sinh động hơn trong
các giờ thực hành, đồng thời bảo quản được thời gian lâu dài.
Nói về những bức vẽ côn trùng, đặc biệt là loài muỗi do bà Vi Kim Ngọc
thể hiện, những thế hệ đi sau như PGS.TS Hoàng Tân Dân, Th.S Trương Thị
Kim Phượng, TS Phạm Ngọc Minh cũng có chung những cảm nhận như thế. Trao
gửi Trung tâm các bức vẽ về loài muỗi mà bà Vi Kim Ngọc vẽ từ năm 1963,
PGS.TS Phạm Văn Thân – người học trò thân cận với bà trong suốt quá
trình công tác, mong muốn số tài liệu này được lưu giữ, bảo quản ở điều
kiện tốt và phát huy được giá trị khoa học của nó. Đến
nay, với sự phát triển của công nghệ hiện đại, các bức vẽ của bà Vi Kim
Ngọc tuy không được sinh viên sử dụng trong các giờ thực hành nữa nhưng
đó là những tài sản quý mang dấu ấn một giai đoạn lịch sử trong công
tác đào tạo, giảng dạy của trường Đại học Y Hà Nội, của ngành Y tế nước
nhà.
Sưu tập các bức vẽ về muỗi của bà Vi Kim Ngọc gồm 44 bức vẽ muỗi, kèm
theo 3 bản chép tay về đặc điểm, cấu trúc của từng loại muỗi. Các bức vẽ
được kỹ thuật viên Vi Kim Ngọc vẽ trên chất liệu giấy bìa cứng và được
cắt thành khổ A4. Mỗi bức vẽ được bọc cẩn thận bởi một tờ giấy A3 gập
đôi. Tất cả được kẹp trong bìa màu xanh, mặt bìa có dòng chữ "Hình thể bên ngoài"
do bà Vi Kim Ngọc viết. Trải 50 năm, những tấm bìa đã bị rách rìa, quăn
góc; các bức vẽ đã ngả màu nhưng vẫn giữ nguyên được độ sắc nét, tinh
tế.
Cùng
với những tư liệu được lưu giữ tại gia đình, những bức vẽ trên của bà
Vi Kim Ngọc sẽ là một sự điểm tô không thể thiếu cho Trưng bày về Cuộc
đời và sự nghiệp của GS Nguyễn Văn Huyên, dự kiến diễn ra tại quê nhà –
làng Lai Xá, xã Kim Chung, huyện Hoài Đức, Hà Nội, vào cuối năm 2013.
Nguyễn Thị Loan
Trung tâm Di sản các nhà khoa học Việt Nam
http://cpd.vn/Default.aspx?tabid=742&storyid=122
---------------------------------------------------
1, 2: Theo lời kể của PGS.TS Phạm Văn Thân trong buổi làm việc với Trung tâm, ngày 07-6-2013.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét